“Нүдээр үзсэн юм үнэн, чихээр сонссон юм худал” гэж ардын цэцэн үг байдаг. Гэвч би нүдээр үзээгүй чихээр сонссон нэгэн явдлыг үнэн гэж бодоод ярих гэж байна.
Манайд Архангайн нэг өвгөн орж ирлээ. Миний хуучин танил Энэбиш гэдэг хүн юм. Би тэр жил энэ өвгөнтэй Архангайд уулзаж танилцаад “Улаанбаатарт очвол манайхаар ороорой” гэсэн юм. Тэгээд Энэбиш гуай хүүхэн хүргэнээ эргэхээр ирээд, далимд нь надтай уулзах гэж манайд ирсэн байна.
Тамхилж, цай ууж, нутаг орны тухай хэдэн үг ярилцаад дараа нь:
— Өнөөх миний захисан бичмэл ном олдож байна уу? гэж би асуулаа. Өвгөн толгойгоо илээд:
— Олдох ч бүр шахаад байна. Арай л гарт орж өгөхгүй байна гэж хариулав. Тэр захисан ном бол “Гэгээн толь” гэдэг нэртэй төвөдийн түүхийн зохиол юм. Энэ номын нэг ховор орчуулга монгол хэлэн дээр байна гэж сураг гараад олдож өгөхгүй байгаа юм. Энэ тухай өвгөн ярьж эхлэхдээ:
— Тэр ном ч бүр ёсоороо манай нутгийн Шаравынд байна. Тэгээд би авч уншаад буцааж өгсөн. Овоо том ном байна билээ. Шарав хэдэн жилийн урьд над “Өгье” гэсэн юм. Тэгээд өгөх гэтэл эхнэр Норов “Өгөхгүй. Аав ээжийн үеийн хадгалсан нандин ном” гээд өгсөнгүй. Сүүлд саяхан би тэднийхээр ороод:
— Та нар өнөөх номоо Улаанбаатарт надаар явуулахгүй юу? Тэр чинь түүхийн чухал ном гэдэг шүү” гэж хэллээ. Тэгэхэд Норов:
— Улсад хэрэгтэй юм бол өгөх үү дээ! гэлээ.
Өнөөх “Өгөхгүй гэдэг хүүхэн чинь өгмөөр болоод байна. Гэтэл өнөөх “Өгнө” гэдэг Шарав “Өгөхгүй” гэдэг байна. “Би уншина. Юмаа зүгээр тарааж байх ямар хэрэг байна вэ?” гэдэг байна. Шарав өөрөө шинэ сонин сэтгүүл уншихаас биш, хуучин ном ердөө уншдаггүй хүн л дээ. Шан горьдож байгаа юм уу, мэдэхгүй. Тэгээд авч чадсангүй” гэж ярив.
— Та тэгвэл хэдэн төгрөг шанд нь өгчхөөд аваад ирж болсонгүй юу? гэхэд
— Болсонгүй. Учир нь эхнэр нь “Өгнө” гээд нөхөр нь “Өгөхгүй” гээд тэр хоёр маргалдаж эхлэлээ. Тэр хоёрын маргаан заримдаа намын үүрт хүрдэг юм. Бас намын үүрт заргалдах хэрэг болох бий гэж бодоод би хурдан гараад явчихсан” гэж ярив.
— Тэр хоёр намын үүрт заргалддаг юм уу? гэсэнд
— Аа тийм. Харилцан эвтэй, хоёр биедээ халамжтай, хоёр хүүхэдтэй, сайн хүмүүс байгаа юм. Тэгсэн байтлаа жаахан маргалдаад байдаг юм гэв.
— Яагаад маргалдаад байдаг юм бэ? Та ярихгүй юу? гэсэнд өвгөн эрс татгалзаж
— Таны цагийн гарз. Дэмий юм. Аль эр эмийн хэрүүлийг ярьж гүйцэх вэ? гэлээ. Тэгэхэд нь би бүр шохоорхож
— Түүнийгээ ярьж өгөөч. Би хөдөө явдаггүй болохоор хөдөөгийн амьдралыг сонирхож байна гэсэнд
— Надаар түүнийг чалчуулахын оронд та энэ шүүгээнд байгаа олон номоо уншиж байвал дээр баймаар юм гэж баахан цааргалаад байхаар нь
— За хоёул намын үүрт заргалдах уу даа? гэсэнд өвгөн инээж, юм яривал ч яримаар шиг боллоо.
Би яриа өдөхийн тул бас үг ярьж байлаа.
— Нэгдэл гэдэг, хөдөөгийн амьдралыг ёроолоор нь өөрчилж байгаа юм. Тэгэхлээр хүний амьдрал заншил, санаа зорилго цөм хувирч байна. Энэ хувирлын хууль зүйг олж, хүний амьдрал сайн чанарыг өрнүүлж, муу чанарыг мөхөөхийг бид оролдож байгаа юм. Ямар нэг жижиг маргаан боловч заавал шалтгаан бий. Тэр шалтгаан нь зөвхөн нэг айлын дотоод хэрэг биш, улс нийгмийн чанартай болж болох юм гэх зэргээр би олон юм ярьж эхэлтэл өвгөн хэлэв:
— Тэр ч тийм байж болох юм. Миний хэлсэн тэр эр эмийн маргаан бол яльгүй хэрэг байгаа юм. Гэсэн ч та дуулах гээд байгаа юм бол би жаахан яриад өгье. Дэмий юм гэдгийг та өөрөө мэднэ гэж давтан хэлээд өвгөн яриагаа эхэллээ:
— Шарав ч томоотой нөхөрсөг хүн. Норов ч томоотой ажилсаг хүн. Хоёул зүгээр сайн улс. Нэгдэлд орохоосоо урьд зуугаад хоньтой, 20—30 үхэртэй, хэдэн адуутай, дунд зэргийн айл байсан юм. Одоо ч бас амины хэдэн малтай, нэгдлийн сайн малчин байгаа юм. Зүгээр гэр дотроо жаахан маргадаг юм. Тэр нь намын үүрт хааяа хүрчихсэн байдаг.
Эхлээд нэгдэл байгуулж байх үед нэг жаахан маргасан юм. Шарав “Нэгдэлд орно” гээд Норов “Нэгдэлд орохгүй” гээд маргалдаж эхэлсэн юм. Ийм маргаан ч тэр үед айл бүрд шахуу гарч байлаа. Шарав нь “Хамаг амьтан нэгдэлд орж байна. Би намын ухуулагч, олны түрүүнд нэгдэлд ороод тарианы ажил хийе. Тарианы ажил биед амар юм шиг байна. Тэгээд ч нэгдэлгүйгээр бид амьдарч чадахгүй” гэдэг байжээ. Ингэж хэлэх нь түүний аргагүй л зөв байлаа. Тэгэхэд Норов: “Би нэгдэлд орохгүй. Байрыг нь харж байж болъё. Хэдэн үнээг чинь аваад явчихвал хүүхэд уух сүүгүй болчихно” гэдэг байлаа. Энэ нь бас аргагүй, хэлдэг үг, санадаг санаа байлаа. Тэгээд Шаравынх нэгдлийн гишүүн болоод, малаа нийгэмчлэх болоход Норов малынхаа хагасыг өгөхгүй гээд заргалдсан юм. Намын үүрээс Шаравыг “Эхнэрийгээ хүмүүжүүл” гэж гурван сарын хугацаатай даалгавар өгсөн юм гэдэг. Тэгээд Шарав эхнэрийгээ хүмүүжүүлж чадсан юм байхгүй, эхнэрээсээ салж нэгдлийн төмс сахиж Шавартайд нэг зуссан байх юм даг. Зусах ч юу байх вэ, нэг сар дөнгөж болоод өнөөх ногоочин маань төмс тариагаа хаяад хэсээд явчихсан гэдэг. Тэгээд Норов Шаравыгаа ялд орох байх гэж айгаад өнөөх төмс тариаг нь сахиж арчилж байна гэж хэлэлцдэг сэн. Намар нь сайхан төмс хурааж өгсөн. Би, Норовын ургуулсан төмсийг анх идэж үзсэн хүн. Сүүлдээ Норов сайн ногоочин гээд магтагдаж л явсан. Манай сумын ханын сонинд зураг нь ч гарч байсан.
Дараах зун нэгдлийн захиргаанаас өвс хадах ажлыг хүчтэй зохиох гэж оролдсон чинь идэр залуу насны ажлын чадвартай хүмүүс өвс хадах ажилд орж өгөхгүй байлаа. Манай тэнд чинь хэцүү газар шүү дээ. Их сайхан айрагтай. Зуны хэдэн сард эхнэр хүүхнүүд л гэрийн ажил хийж байдаг. Эрчүүд бол гэр малын ажилд хавьтахгүй, айраг уугаад л мансуурч явдаг. Бүр ийм заншил болсон газар. Норовын нөхөр Шарав бүр сайн айрагчин. Гэртээ ирж нэг сайн морь унаад хувцсаа сольж өмсөөд архи айраг эргүүлээд айл хэсээд явчихдаг байжээ. Хадлан дээр ч очдоггүй байжээ.
