1974 оны 7-р сард Сүхбаатар аймагт шинжилгээний ангиар явж байх үедээ сонссон нэг аман өгүүллэгийг энд сийрүүлье. Энэ аман өгүүллэгийг Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын Лувсанганжуур, Хайнзан нар ярьсан юм. Энэ хоёр өвгөний ярьсан зүйл харилцан бие биеэ нөхөх тул нийлүүлж бичив.
Манай хошуунд урьд хулгайч нар нэлээд байсан юм. Хол газраас морь хулгайлдаг хүнийг сайн эр гэдэг, ойроос хонь хурга хулгайлдаг хүнийг хаяагаа хадардаг муу эр гэдэг байлаа. Сайн эрчүүд холын хошууны баяд ноёдын адуунаас морьдыг хулгайлж авчраад заримыг ядуу хүмүүст өгдөг. Сайн эрчүүдийг нутгийн ардууд нэг их муушаадаггүй байсан. Сайн эрчүүд өвгөрч хулгай хийхээ болихдоо уургаа Хундар уулын орой дээр аваачиж тавьдаг. Одоо Хундарын овоон дээр өгөр уурга олон бий. Сайн эрчүүд Хундар уулыг тахиж шүтдэг байсан юм.
Цагаан Чанрав, Хүрэн Дамбил, Хүрээтийн Пунцаг гэх зэргийн сайн хулгайч нар байсан. Гулын Равжаагаар л сайн эрчүүд шувтарлаа. Гулын Равжаа одоогоос 60 гаруй жилийн өмнө, 1940 хэдэн оны орчим Хүрээ шоронд хоригдож байж гэнэ. Шоронгоос оргоод Хүрээний ноёд ихсийн унадаг сайн морьдыг хулгай хийж аваад нутаг хошуундаа хүрээд ирж гэнэ. Хүрээнээс Гулын Равжааг барих гэж дөрвөн цагдаа улаагаар давхиж иржээ. Хүрээ орчмын 15 модны газрыг цагдаж байсан учраас эднийг 15-ны цагдаа гэдэг байсан. Тэр ирсэн дөрвөн цагдаа айхавтар ширүүн улс байсан даа. Тэдний нэг нь монгол үгийг төвд үсгээр бичдэг Балдан гэдэг хүн байсан юм гэнэ билээ. Тэр дөрвөн цагдаа манай нутагт ирээд айлуудаар хэсэж “Гулын Равжаа хаа явна вэ? Үзэв үү? Та нар үзсэн байлгүй яахав!” гээд баян чинээлэг хүмүүсийг барьж аваад хүлж зодож байгаад хахууль авдаг. Хахууль өгөхгүй бол барьсан хүнээ тавихгүй зовоодог байжээ. Баян чинээлэг хүнийг барьж авдаг учир нь түүнд өгөх хөрөнгө юм бий гэж мэдээд тэгж байгаа хэрэг. Ядуу хүнийг барьж авдаггүй нь тэднээс олж авах юм байхгүй гэж байгаа хэрэг. Цагдаа нар Гулын Равжааг эрж олохгүй, харин Гулын Равжааг барина гэж улаагаар давхилдан хүн барьж зодоод хонь хагачиж идээд ард олныг хяхаж сүйд болгож байлаа.
Ийм юм болж байна гэж Гулын Равжаа өөрөө дуулдаг байжээ. Нэг өдөр өнөөх цагдаа нар айлд хонь алж идээд сууж байтал Гулын Равжаа өөрөө давхиж ирээд морин дээрээс гэрийн үүдийг сөхөж хаяад буугаа гаргаад “За цагдаа нар байна уу? Наашаа гараад ир. Би Гулын Равжаа байна. Та нар Гулын Равжааг барих гэж яваа юм бол одоо гарч ирээд намайг бариад ав!” гэж гэнэ. Равжаагийн бууг харчихаад цагдаа нар айж зарим нь орон доогуур шургаж байсан гэдэг. Тэгээд гарч ирэх хүн байхгүй болохоор Гулын Равжаа хэлж гэнэ: “Та нар гарч ирэхгүй юу? Та нар хошуу олныг миний төлөө бүү үймүүл. Та нар надтай уулзах хэрэг байгаа бол маргааш өглөө Шаргын Цагаан толгой дээр нар мандах үеэр уулзъя. Би тэнд байна” гэж хэлээд давхиад явчиж гэнэ. Маргааш нь цагдаа нар хэдэн хүнээр улаа нэхүүлээд өглөө эрт Шаргын Цагаан толгой гэдэг газар очиж гэнэ. Гулын Равжаа тэдний аль цухуйсны нь малгайн оройн зангисгааг тас буудаад байжээ. Равжаа тийм сайн бууч байжээ. Тэгэхлээр цагдаа нар барьж чадалгүй буцсан гэдэг.
Цагдаа нар Гулын Равжаатай уулзаад барьж чадаагүй боловч бас барина гэж давхидаг, хүн барьж зоддог, хонь хагалж иддэг хэвээрээ л байжээ. Хошуу олныг сүйд болгож байж дээ. Нэг өдөр Солгой Ёндонжамц гэдэг хүн тэдний улааг нь нэхэж гэнэ. Сэтэртэй саарал морио барьж унаад цагдаа нарын морьтой ачааг хөтлөөд явж гэнэ. Өнөөдүүл нь загнаж зодоод болдоггүй гэнэ. Ёндонжамцыг сайн морьтой, сайн хөөргөтэй болохоор юмтай хүн гэж бодоод аргадуулах “бэлэг авах” санаатай байж гэнэ. Ёндонжамц “Эднийг Зүтгээ улаанд аваачаад буулгачихъя. Тэр нэг аргыг нь олж магадгүй” гэж бодож гэнэ. “Зүтгээ улаан” гэж Бүтэмж туслагчийг хэлж байгаа юм. Юунаас ч буцахгүй, зоригтой, санасандаа хүрдэг, улаан царайтай хүн байсан учраас Сэцэн хан аймагт “Зүтгээ улаан” гэж хочтой болсон юм.
“Бүтэмж туслагчийнд очно” гэж хэлэлгүй цагдаа нарыг Бүтэмж туслагчийнд аваачаад буулгаж гэнэ. Цагдаа нар Бүтэмж туслагчийг танихгүй зандарч байна гэнэ. “Гулын Равжаа танайхаар оров уу? Тэр хаа явна? Та нар мэдэж байгаа даа. Танайхан цөмөөрөө ялт хулгайчтай хуйвалддаг” гээд байцаах шахуу юм болж байна гэнэ. Бүтэмж туслагч дугуй л байх юм гэнэ. “Хонь төхөөрч өгсөнгүй, таташ хийж өгчээ. Цагдаа нар их уурлаж загнаж байж дээ. Тэгж байгаад Бүтэмж хэлж гэнэ. “Та нарыг зайтай завсартай, тохитой газар аваачиж хонуулъя. Манайх зай муутай” гээд цагдаа нарыг дагуулж тамгын жасаанд аваачиж гэнэ. Бүтэмжийн гэр, тамгын жасаа хоёул ойрхон л байсан юм байх. Жасаанд хэдэн тахарыг дуудаад ирүүлж гэнэ. Бүтэмж бас улаач нэрээр хэдэн хүн дагуулж очсон юм байж. Ёндонжамц ч явцалцсан юм байх. Бүтэмж туслагч гэнэт жинстэй малгайгаа өмсөөд жасааны түшмэлийн олбог дээр хоймор сууж тахар нарт тушааж цагдаа нарын буу зэвсгийг хурааж аваад байцааж гарч гэнэ. “Та нар Гулын Равжаатай хоёр удаа дайралдаад барьж авч чадаагүй гэдэг үнэн үү?” гэжээ. “Үнээн” гэж. “За тэгвэл та нар гурав дахь удаагаа дайралдвал яаж барьж авах юм бэ?” гэж. Цагдаа нар хэлэх үггүй байжээ. “Тэгвэл та нар Гулын Равжааг барьж авах гэж яваа улс биш, ард олныг айлган сандаргаж ашиг завшаан хөөцөлдөж хошуу хотлыг үймүүлж яваа улс байна” гээд “Эдний ачаа барааг оруулж ирээд задал” гэж тушааж гэнэ. Дөрвөн цагдаа тав зургаан морин ачаатай юм гэнэ. Бүх ачааг жасаанд оруулж авчраад задалж гэнэ. Мөнгөн аяга, гаанс, хөөргө, мөнгө цэнгэ, торго дурдам хүртэл гарч гэнэ. Ачаа бүрээс хэдэн дээлийн хурганы арьс гарч гэнэ. Энэ юм бол Равжааг эрэх нэрээр далимдуулж ард олныг айлган сандаргаж, зодож загнаж байж хээл хахууль болгож цуглуулж авсан юм байжээ. Бүтэмж туслагч бүх юмыг дансалж хурааж аваад дагалт бичиг хийж цагдаа нарыг гэдрэг Хүрээнд хүргүүлсэн юм гэдэг. Тэр хурааж авсан юмыг уг эздэд нь буцааж өгсөн гэдэг. Гулын Равжаа ч сүүлд томоожиж хулгай хийхээ больсон гэдэг.