1974 он
ХУУЧ ЯРИА
Цэндийн Дамдинсүрэн Монголын соёлын түүхийг судлахын үүднээс ном судар сурвалжлан цуглуулахын зэрэгцээ ард олны дотор ам дамжин хэлэлцэж ирсэн хууч яриаг шимтэн сонирхож тэмдэглэн авч боловсруулан цэгцэлж түмний түгээл болгодог байсан билээ. Түүний тод жишээ нь зохиолчийн “Түүвэр зохиол” (1969)-д орж дахин нийтлэгдсэн “Дэндэв өвгөний яриа” (1944), “Өвгөн Жамбалын яриа” зэрэг болно. “Өвгөн Жамбалын ярианы” оршилд “Миний бие, монголын соёлын түүхийн нэг салбар болох уран зохиолын түүхийг судалж байх учраас энэ тухай элдэв сонин мэдээ зэргийг ном дэвтрээс үзэхээр зогсохгүй өвгөд настан хүмүүсээс үргэлж сураглан асууж, тэдний ярьсан зүйлийг тэмдэглэн бичсээр байдаг билээ. Тэдний ярьсан зүйлийн дотор манай соёл ба нийт түүхэнд чухал хэрэглэгдэхүүн болох юм тоймгүй байна” гэж Ц. Дамдинсүрэн (Ц. Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол. МЗЭХ. Улаанбаатар. 1969, 682 дугаар тал) бичсэн нь бий. Тиймээс Ц. Дамдинсүрэн “Хууч яриа”-г ихэд сонирхож, утга зохиолын энэ төрлийг хөгжүүлэхэд чин санаа тавьж “Аз”, “Дарлан Баньд”, “Гулын Равжаа” зэргээр жишээ болгон, улмаар “Аман өгүүллэг” гэсэн өгүүлэл бичиж хэвлүүлсэн юм. Түүндээ “Ойрмог шиг болсон нэгэн явдалд оролцсон буюу үзсэн хүмүүсийн дурсамж үнэмшмээр аман яриаг ардууд “хууч хөөрөх” гэдэг бөгөөд үүнийг бид “аман өгүүллэг” гэж нэрлэж байна. Монголын ард түмэн аман өгүүллэгт маш дуртай бөгөөд үргэлж ярилцаж байдаг тул аман өгүүллэгт бид анхаарлаа хандуулж сурвалжлах, цуглуулах, бичиж авах, тэмдэглэх хэрэгтэй байна” гэж Ц. Дамдинсүрэн (Ц. Дамдинсүрэн. Аман өгүүллэг. Аман зохиол судлал. ШУАХ. Улаанбаатар. 1975, 24 дүгээр тал) өгүүлсэн юм. Тэр ёсоороо Ц. Дамдинсүрэн авгайн тэмдэглэж үлдээсэн “Лус савдаг,чөтгөр шулмастай учирсан хүмүүсийн хууч яриа” зохиолчийн сан хөмрөгт цөөнгүй бий билээ. Түүний нэлээдийг Р. Отгонбаатарын туслалцаатайгаар хэвлэлд бэлтгэж зохиолч Зундуйн Дорж “Чөтгөртэй учирсан хүмүүсийн өчил” нэртэйгээр хэвлүүлж (1991. 3-72 дугаар тал) олны түгээл болгосон юм. Ийм төрлийн зохиолыг Ш. Гаадамба, Д. Цэрэнсодном нар “Монгол ардын аман зохиолын дээж бичиг” номд тусгай бүлэг болгон “Монгол ардын аман зохиолын нэгэн сонин төрөл бол хууч яриа буюу аман өгүүллэг юм” (218 дугаар тал) гэж тодорхойлжээ. Зарим хууч яриаг аман зохиолын төрөл зүйлд хамааруулж болох мэт боловч баримтат уран зохиолын төрөлд оруулан хэлэлцэхэд илүү тохиромжтой болно. Үүний жишээ нь зохиолчийн амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд төрсөн нутаг хошуу хийгээд таньдаг хүмүүсийн хувь заяаны тухай болон бага залуу насны холбогдол бүхий хууч яриаг үр хүүхэд, ойр дотнын хүмүүстээ ярьж тэмдэглүүлдэг байсан явдал юм. Тэр бүхэн нь зохиолчийн намтар, уран бүтээлийн судалгаанд чухал баримт болохоос гадна ер нь монголын нийгэм соёлын хөгжилтийг нарийвчлан шинжлэхэд чухлаас чухал хэрэглэгдэхүүн мөн.
Тиймээс эрдэмтэн зохиолчийн 1984 оны 10, 11 дүгээр сард хэлбичгийн ухааны дэд эрдэмтэн охин Дулмаадаа (Анна Дамдиновна Цендина), 1984 оны 10 дугаар сард Д. Ёндон, Р. Отгонбаатар нарт хуучилсан ярианаас нь миний бие товч оршил бичиж “Цог”сэтгүүл (1988 ¹5 3-26 дугаар тал, 1988 ¹6 72-102 дугаар тал )-д нийтлүүлснийг “Ц. Дамдинсүрэн. Намтрын хуудсаас” (Намтар, дурсамж, тэмдэглэл, туршлага) товхимолд (1990. 18-82 дугаар тал) тэр чигээр нь оруулан дахин хэвлүүлсэн юм. Дээр өгүүлсэн “Өвгөн Жамбалын яриа”, “Лус савдаг, чөтгөр шулмастай учирсан хүмүүсийн яриа”, “Цэндийн Дамдинсүрэнгийн хууч яриа”-г анх тэмдэглэж авсан гар бичмэл сэлттэй нь тулгаж нягтлан үзэхэд хэвлэхдээ алдаа мадагтайн зэрэгцээ орхигдсон буюу цагийн аясыг харж зориудаар үлдээсэн хэсэг цөөнгүй байгаа болно. Тиймээс дурдсан “Хууч яриа”-нуудад тухайлбал,
- ”Лус савдаг чөтгөр шулмастай учирсан хүмүүсийн яриа”-ны зарим мадгийг засч залруулан,
- ”Өвгөн Жамбалын яриа”-нд “Дагва тунхар”, “Маршал Чойбалсангийн бор морь”, “Соном гэсгүй”, “Дэндэв зочи”, “Дөрвөд хамба”, “Миний хүү Сандаг”
- ”Хууч яриа”-нд “Биеэ яаж угаадаг байв?”, “Наадам”, “Цаг улирлыг хэмжих”, “Цагийн хүрдийн ном”, “Газар нутгийн нэрийн тухай”, “Домог бүхэн үнэн биш”, “Хөвсгөл нуурын нэрийн тухай”, “Зарим эрдэмтэн нарын судлалыг уншиж үзэхэд”, “Аяа тэргүүн”, “Рааш захирагч”, “Юмжав захирагч”, “Цэдээлээ”, “Хайсандай”, “Дугар зайсан” гэсэн хэсэг бүлгийг тус тус нэмэн оруулж уншигчдын анхааралд толилуулж байна.
Д. Цэдэв