Мандухай сэцэн хатны домог

Мандуул хаан, Баянмөнх болох жонон хоёр, эе захаа нэгдэн, зургаан түмнийг мэдэж явбай. Мандуул хаан хоёр хатантай ажгуу. Их хатан нь Ойрад Бэхэрисүн тайжийн охин Их хамарт Юншин, бага хатан нь Энгүүд Цорогбай Төмөр Чинсангийн охин Мандухай сэцэн хатан буюу… Тэндээс Мандуул хаан таван он болохуйяа дөчин хоёроо гахай жил халивай.

Баянмөнх болох жонон Хотахант Дарасутай нэрт газраа суухуйд Шигэр тайхаас Даян хааныг хөвгүүлбэй. Даян хааныг Балгагчины Багай нэрт хүнд өгөв. Түүний хойно Ойрадын Исмэн тайш довтолж Шигэр тайхыг аваад мөн Исмэн тайш асарвай.

Болох жонон, Борбугийн газраа Болудай хоёул дутааж явтал Еншөөбүгийн захын улсад хүрч Жонон хээр байж Болудайг үг ав гэж илгээв. Болудайн эгч нь золгож дүүгээ барьж эс тавив. Жонон ундаасаж хүлцэн ядаад, айлд бууж айраг уухуйд нэгэн баяд охин, унгийн унасан цагаан шаргал морь, өмссөн хэрмэн дотортой магнаг дээл, алтан бүс тэр бүгдийг атаалж (ажиглаж) суув. Жононг мордож эчсэний хойно тэр охин усны дэргэд олон хүн байхуйг үзээд эчиж хэлэв. “Тийм атаатай нэгэн хүн эчив” гэв. Еншөөбүгийн таван отгийн Хэрээ Цагаан хоёр, Төмөр, Мөнх, хар Бадай эд бүгдээр гүйцэж Жононгоос “Чи юун хүн буй?” гэж асуув. “Жуулчин” гэв. “Алтан бүсээ ац” гэв. Эс өгөв. Еншөөбүгийн хэдэн хүн Баянмөнх болох жононг цулбуурдаж бариад хороож барс жил тэнгэр болов. Еншөөбүгийн нэгэн гэм тэр гэх.

Даян хааныг муухай тэжээхүйд Тангудын төлөгчийн долоон хөвгүүн Төмөр Хадаг ирж Багайд өгүүлрүүн: “Энэ хөвгүүнийг сайн хүнд өг. Эс бөгөөс над ац” гэж гуйж эс өгтөв. Түүний хойно Төмөр Хадаг ах дүү долуулан сайн улаан морио унаж ирээд булааж авч ирвэй. Өчүүхнээс эцэг эхээсээ хагацсанаар Даян хаан бэтэг өвчинтэй болсон ажгуу. Тэр өвчнийг Төмөр Хатагийн эм Сайхай хэмээх нь есөн туми цагаан тэмээний сүүгээр тэжээж гурван мөнгөн аяга цоортол илэн эмлэв (эмчлэв). Тэр эмлэгэнд замаг мэт долоон хэсэг өвчин унаж сайн болбой. Даян хааны нэгэн зовсон тэр буй.

Түүний хойно Даян хааныг Тангудын Төмөр Хатаг аваачиж Мандухай сэцэн хатны гарт хүргэвэй.

Мандухай сэцэн хатан эртний хаадын өшөөг дурдаж үхэр жилээ цэрэг мордруун, явган цэргийг явуулж гурав хоносны хойно морьт цэргийг авч мордов.

Мандухай сэцэн хатан нь, сайвраар саадаглаж, сандарсан үсээ хурааж (эр хүн шиг зэвсэглэн үсээ эвхэж) сайн Даян хааныг үхэглэж (үхэг тэргэнд суулгаж) мордвой.

Тэр цагт Даян хаан балчир байвай. Хишигтний Алайдунгаар газарчлуулж дөрвөн түмэн Ойрадыг довтлохуйд сэцэн хатны малгай нь унаж хүзүүнд эгэлдэрлэж явахуйд Ойрадын хүн үзээд, хатны малгай үгүй аль гэж өөрийн малгайгаа хатанд өгвэй. Хатан аваад хориглож давшуурлаж дөрвөн түмэн Ойрадыг дагуулбай. Тэс бүрд дээр довтолж тээдүн нь дээр байрлалдаж тэнхүүлэл үгүй тэсийн талга авч тэвчүүлбэй. Зургаан түмэн улс, Ойрадын нэгэн төрийг эндүүлбэй.

Түүний хойно Мандухай сэцэн хатанд, Хорчины Ноёнболд он, галыг чинь цахиж, нутгийг чинь зааж өгсүү (гэргий болгож авъя) гэв. Мандухай сэцэн хатан зарлиг болруун: “Хааны минь өвийг Хасарын үр чи идэх буюу. Хасарын үр чиний өвийг бид идэх билүү. Өргөж үл болох үүдтэй билээ. Алхаж үл гарах босготой билээ. Хааны минь үр байтал чамд үл эчим би” гэв. Түүний хойно Алагчигуудын Сатай доголонгоос үг асууруун: “Ноёнболд онгийн үг зөв буюу, буруу буюу” гэж асуув. Сатай доголон, “Зөв байнам чи” гэв. Хойно Хорладын Мэнд өрлөгийн гэргий Жиган агагаас мөн урьд үг асуув. Жиган ага өгүүлрүүн:

“Хасарын үрд эчихүл

Хар мөр удирдан

Хамаг улсаасаа хагацаж

Хатан нэрээ алдъюу.

Хааны үрд эчихүл

Хаан тэнгэрт ивээгдэж

Хамаг улсаа эзлэн

Хатан нэрээ алдаршъюу.

Чага хөвгүүнд эчихүл

Цагаан мөр татаж

Цахар түмнийг эзэлж

Цаглашгүй нэр алдаршъюу”.

Жиган ага энэ үгийг айлтгав. Мандухай хатан, Жиган агагийн үгийг зөвшөөж, Сатай доголонгийн үгийг буруушааж:

“Хааны үрийг өчүүхэн гэж

Хамаг улсаа эзэнгүй гэж

Хатан биеийг минь бэлэвсэн гэж

Хасарын үрийг их гэж

Хааш үг өгүүлмүй” хэмээгээд

Халуун цайг тэргүүн уруу нь асгавай. Мандухай сэцэн хатан, Даян хаанд гурван давхар улт гутлыг өмсгөж Алагчигудын үнээний алаг лонхот архи авч, найман цагаан ордны өмнө очиж, гэрийн ноён Мэнгэн нуруу (жиргу?) бээр суут хаан хатны сүлдэнд цацал сацуулж Эш хатан өөрөө ийн өгүүлбэй.