Чөтгөрийн тухай яриа монгол оронд их байв. Настай хүмүүсийн дотор чөтгөр үзсэн хүн цөөнгүй гэдэг. Байгалийн ямар нэгэн хачин үзэгдлийн нарийн учрыг мэдэхгүй сүрдэн айснаас уламжлан чөтгөр шулам байна гэж итгэх явдал гарсан байх. Чөтгөр байхгүй гэж би бодовч чухам ямар шиг үзэгдлийг чөтгөр гэдэг бол чөтгөр байна гэж хүнд санал төрүүлдэг тийм нэг юмыг үзэх сэн гэж би боддог байлаа. Шинжлэх ухаан судлаагүй байгалийн хачин үзэгдэл байж магадгүй гэж хааяа санагддаг байв. Тэгээд сая би чөтгөрийн тухай нэг сонин яриаг сонслоо.
Би нэг сайн өдөр өглөөгүүр Улаанбаатарын нэг айлд очоод хашаанд нь ортол Мандах гуайн бор морь хөлөрсөн зогсож байна. Өчигдөр Мандах гуай Гачууртай орно гээд мордсон юм. Яагаад буцаад ирээ юм бол гэж бодсоор гэрт орлоо. Мандах гуай сууж байна. «Та өчигдөр нэг их яараад мордоогүй билүү. Яагаад буцаад ирэв гэсэнд «- Яах юу байх вэ. Бүр мунгинаад» гэж хэлээд инээх гэснээ болиод гараа наманчлав. Нэг л гайтай явдал болж дээ гэж би бодоод сууж аар саар юм ярих гэтэл миний үгийг хайхрах янзгүй. Мандах гуайн сэтгэл зовлонд дарагдсан шиг байна. Тэгэхээр нь би дуугүй сууж байлаа. Тэр айлын эзэн бас нэг өвгөн, ам нээж:
-Мандах нэг хачин юм ярих юм. Шөнө их айчихсан ухаантай ухаангүй хоёрын хооронд орж ирсэн наадах чинь гэв.
<<Хулгайч дайралдаа юу» гэж миний асуухад:
-Хулгайчаас би айх хүн биш гээд зүүсэн бүдүүн хутгаа барилав. Тэгээд Мандах гуай надтай зөвлөе гэсэн байдалтай хараад айсан учраа ярьж эхлэв.
– Хүүхээ би урьд шөнө нэг хачин юм үзлээ… гээд ярьсан нь:
– Улиастай Гачууртай хоёр хөндийн хооронд нэг даваа байдаг шүү дээ. Би өчигдөр мордоод шогшсоор явтал шөнө болчихлоо. Бүдэгхэн сартай байлаа. Шөнө давааг өгсөөд Өл овоонд хүрлээ. Өл овоон дээр чөтгөр байдаг гэж хүн ярьдаг юм. Би түүнд итгэдэггүй байлаа. Гэвч шонхор шувуу ч байдаг юм уу морь үргэх юм байх магадгүй гэж бодоод сэрэмжтэй явж байлаа. Даваан дээр бууж тамхи татаж морио жаахан амраах юм уу гэж бодтол морьтой хүн Давааны цаанаас гараад ирлээ. Манай тэндхийн хүн байх даа хэн юм бол гэж ажиглаад:
– Сайн байна уу? гэлээ би. Өөдөөс минь яг л хадны цуурай шиг <<Сайн байна уу гэлээ. Түүний дуу яг минийх шиг байх юм. Миний дотор жаахан сэрхийгээд явчихлаа. «Хм» гээд би ханиалаа. Намайг яг л элэглээд тэр хүн <<Кхэм» гэж байна. Би ташуураа далайлаа, тэр бас ташуураа далайлаа. «Чи хэн бэ» гэсэнд тэр бас «Чи хэн бэ» гэж байна. Тэгээд харсан чинь би өөрөө тэнд зогсож байна. Морь нь миний бор морь байна. Даваан дээр том толь зоочихсон юм шиг миний бие морь бүхлээрээ түүнд харагдаж байна. Одоо яах билээ гэж би бодлоо. Би эндүүрч байна уу? гээд нүдээ арчлаа. Өнөөх чинь нүдээ арчиж байна. Би малгайгаа засаад өмссөн чинь тэр бас малгайгаа засаж байна. Миний дүрс харагдаж байгаа юм болохоор аргагүй намайг яавал тэр тэгж байх юм. Толинд би биеэ харж байгаагаас өөргүй намайг дуугарахад тэр тэгж дуугарах юм. Энэ ч хэрэг биш боллоо гэж би мэдлээ. «Хаая» гээд хашхиртал тэр бас хаая>> гэж хашхирав. Би бараг ухаан алдчихжээ. Нэг мэдсэн буцаад давхиж явна. Улиастай голын хөвөөнд ирээд л сая ухаан орлоо. Хөлс гарчихсан. Зүрх цохилсон байна. Тэгээд шөнөдөө давхиж ирлээ гэж ярив. Мандах гуайн үгийг би хачирхан сонссон боловч төдий л үнэмшсэнгүй өнгөрлөө. Хожим нь Ойдов жолооч бас Гачууртайн давааны Өл овоон дээр чөтгөр байдаг гэж ярив. Нэг салхитай шөнө даваан дээр гараад машинаа зогсоогоод Өл овооны нөмөрт тамхи татаж байв. Овоон дээр модноос уясан архины хоосон шил Загасны төмөр лааз хангиналдаж байлаа. Тэгээд над нэг хүн шивнэж үг хэлэх шиг боллоо, чагналаа. Тэгсэн чинь хэлж байна:
Отгон хүүхэн яасан
Ойдов жолооч ийсэн
Ондоо хүүхэн ирсэн
Ойдов жолооч очсон
гэж байна. Бүү үзэгд. Шүлэгч чөтгөр байдаг байна шүү. Отгон гэж манай талийгаач шүү дээ. Нээрээ намайг нэг өөр юмтай ханил гэж манай эгч ойртуулж байсан юм. Би босон харайгаад машиндаа суугаад давааны наад руу буусан чинь хойноос:
Отгон хүүхэн яасан
Ойдов жолооч ийсэн
гээд хашхирч байна. Тэгээд миний машины өмнө өөр машины гэрэл давхарлаж гарлаа. Өөр машин байна гэж бодоод тэр гэрлийг дагаад явж байтал гэнэт гэрэл алга боллоо. Миний машин жалганд суучихлаа. Тийм хачин дуу, гэрэл хоёрыг би үзсэн» гэж ярив. Яасан хачин юм бэ? Шалгаж үзэх юм сан гэж би бодож байлаа.
Түүнээс хойш нэг үдэш оройхон гэрээсээ гараад гудамжаар зугаалж явлаа. Гудамжны гэрэл унтраад хав харанхуй байв. Тэгээд жаахан явж байтал миний өмднөөс нэг улалзсан улаан цог дээш доош зуралзаад над ойртож явна. Хүн харагдахгүй, ганцхан улаан цог хөдөлж байх юм. Би гайхлаа. Өнөөх чөтгөрийн гал гэдэг нь биш байгаа гэж бодоод жаахан хөндлөн тийш зайлсхийгээд зогсож байтал гар чийдэнгийн гэрэл над дээр тусав. «Аа та явж байгаа юм уу?» гэж таних хүний дуугаар асуулаа. «Аа тийм» гэлээ. Гэтэл гудамжны гэрэл аслаа. Харвал Дормэд байна. Тэр тамхиа хуруундаа хавчуулж гараа хөдөлгөхөд цог дээш доош гүйж байгаа юм шиг над харагджээ. Намайг «Хааш очих нь вэ?» гэхэд <<Би салхинд гарч явна» гэв.
Гудамжаар явах ямар салхинд гарсан болох вэ. Хотоос гадагш гарч байвал зүгээр юм. Үргэлж ном шагайгаад суудаг хүн хааяа салхинд гарах чухал гэж зөвлөх янзтай хэлэв. Унаагүй хүн хотоос гарах хэцүү гэсэнд их л халамжтайгаар хэлсэн нь «Голохгүй бол миний мотоциклээр надтай сундалдаад яв. Нээрээ та хотоос гадагш гарах юм бол би танд үйлчилнэ шүү гээд намайг ширтэж харав. <<Хотоос гадагш хаашаа явах вэ?» гэсэнд «хаашаа ч хамаагүй, таны явах зүгт би таныг аваад л явна» гэв. «Чи хонуут явж чадах уу?» гэхэд «чадна, миний муу мотоцикл хүрэх газар бол хаа ч хамаагүй явна гэв. Энэ залуу нөхөр нээрээ над тус болж намайг салхинд гаргах гэж байх шиг байна. Би гадуурхаад яах вэ? гэж бодлоо. «Хонуут явбал чиний эхнэр чинь уурлахгүй юу?» гэсэнд ⟪Үгүй үгүй. Хэн уурлах юм бэ? Надад эхнэр байхгүй» гэв. Чи хавар нэг хүүхэнтэй Гүнжидийнд ирээд байгаагүй юу? Би чамайг эхнэртэй юм байх гэж бодсон гэтэл өнөөх залуу над учирлан хэлэв. Тэр хүүхэнтэй суугаад хоёрхон жил болсон юмаа.
Тэгээд намайг Говь-Алтайд яваад ирэх хооронд нэг юмтай нийлээд жирэмсэн болчихсон байх юм. Тэгээд би хүний хүүхдийн эцэг болж банзал эмийн нөхөр болж байхаас нэг л дургүй хүрээд салчихсан юм» гэв. «Аа, тийм үү? Чи надтай хөдөө гаръя гэж нээрээ хэлж байна уу?>> гэв. «Нээрээ хэзээ хаашаа явах вэ? маргааш Гачууртай оръё» гэсэнд «За тэгье» гэв. Яриа тохирч л байна. Хөдөө хоноё гээд зөвшөөрч байна. Би тэгэхлээр нь үнэнээ хэллээ. «Гачууртын давааны Өл овоон дээр хоёул маргааш очиж хоноё. Тэнд чөтгөртэй гэж хүмүүс хэлэлцэх юм. Ямар юм хэлж байгаа юм бэ? Хоёул шалгаж үзье» гэв.
Тэгэхэд Дормэд угтаж: «Нээрээ би бас хачирхдаг болсон. Гачууртайн даваагаар хүн явахаа больсон байна билээ. Чөтгөртэй гэж айгаад тэр байна шүү» гэв. Түүнд өвгөн жолооч, хоёрын хэлсэн үгийг ярьж өгөв. Дормэд дуртай сонслоо. Явахыг зөвшөөрлөө. Хоёул явах өдөр цаг, авч явах юмаа хэлэлцэж тохиров. Чөтгөр гэдэг нь хулгайч ч байж магадгүй гээд гар буу, балиус хутга авч явахаар шийдлээ. Жаахан идэх юм, халуун савтай цай, даарвал балгах архи, чихэр зэргийг хүүдийд хийж бариад маргааш нь тэднийд болзсон цагтаа хүрч очив. Дормэд хэдэн өрөө сайхан байранд суудаг юм байна. Үнэтэй эрээн хивс, гадаад хийцтэй ширээ сандал шүүгээ ярайж шил толь шиг гялалзаж байв. Орос монгол номтой шүүгээ хэд байв. Нэлээд тохитой айл байна. Ширээн дээр шилэн баавар дотор уруулын улаан будаг наалдсан дутуу татаж орхисон тамхины иш нэлээд байна. Түүний нэгийг Дормэд татаж байснаа намайг ормогц хаяж шинэ тамхи гаргаж тавиад сая хийсэн гурилтай хоолноос над хийж өгөв. Түүнээс нэг аяга идчихээд явах гэтэл Дормэд намайг саатуулж зохиож байгаа номоо үзүүлэв.
Залуучуудыг коммунист ёсоор хүмүүжүүлэх сэдэвтэй зохиол юм байна. Энэ номыг бичих тухай ямар нэгэн албан газартай гэрээ хийж мөнгө авсан, тэгээд хугацаа нь ойртож сандарч байгаа бололтой байлаа. Номоо бичиж дуусах дөхсөн бололтой. Дормэд над хэллээ: «Гол утга санааг орос номоос орчуулаад баримт материалыг монголын амьдралаас аваад зохиож байгаа. Энэ бүлгийг сөхөж үзвэл шинэ гэр бүлийн харьцаа гэсэн нэртэй байна. Тэнд бичсэн хэдэн үг миний санаанд үлдлээ. Жинхэнэ янаг сэтгэл дээр үндэслэсэн гэр бүл бол ёстой янаг сэтгэлийн гэр бүл болно гэжээ. Цааш нь хэдэн хуудас эргүүлээд хартал хүүхдийн хүмүүжил бол эцэг эх багш гурваас шалтгаална гэж байна. Ерөнхий үг олонтой баримт цөөнтэй юм шиг санагдаж байна. Түүнийгээ надаар засуулах, хянуулах янзтай юм бас ярилаа. «За, явах уу» гэсэнд Дормэд <<За байз даа цаг эрт байна. Миний мотоцикл нэг ухасхийгээд Улиастай хүргэнэ. Нартай байхад бид очоод юу хийх вэ? Чөтгөр шөнө л явна» гээл мэргэн үг хэлсэндээ бахадсан мэт инээв. Тэгээд бид хоёр шинэ чөлөөт янаг сэтгэлийн тухай ярилцаж байв. Дормэд гэнэт нэг юм бодох шиг боллоо. Түүний ухаан л нэг мэргэн үг орж ирэв бололтой.
Дэлхийн аль ч улсын хүн амын бүртгэлийг үзэхэд ерөнхийдөө эмэгтэй хүн эрэгтэй хүнээс олон байдаг байна. Түүний учир юу вэ? надаас асуугаад хүзүүгээ гүрдийлгэв. Би мэдэхгүй. Нээрээ тийм байх гэлээ. Тэгэхээр яах ёстой вэ? гэлээ. Би бас мэдэхгүй гэлээ. Тэгэхэд Дормэд нүдээ бүлтийлгэн хараад нэг эрэгтэй хүн хэдэн эмэгтэй хүнийг үйлчлэх хэрэгтэй юм. Байгаль хүнийг шаардаж байна. Тэгэхгүй бол юу болох вэ? Эзэнгүй эмэгтэй үлдэх болно гээд гүлдийсэн хүзүүгээ татаж аваад галуу шиг толгойгоо хөдөлгөж байна. Чи энэ саналаа энэ номондоо бичиж байгаа юм уу? гэсэнд тэр инээж бодох нэг хэрэг бичих нэг хэрэг гэж хэлээд нүдээ жийхайлгав. Үүнд би татгалзаж бодох бичих хоёр нэгдвэл сая сайн ном бичих болно. Нэг удаа юм бодож байгаад нөгөө юм бичвэл сайн ном болох уу даа гэсэнд Дормэд: «Нээрээ тийм, таных тун ч зөв. Би тоглож хэлсэн юм» гэв. Тэгээд гоёмсог дэгжин хувцсаа тайлж ерийн хувцсаа сольж өмсөхийн тулд хэдэн шүүгээ онгойлгов. Нэг шүүгээнд эмэгтэй хүний өвлийн сайхан дээл хоёр харагдав. Нэг шүүгээнд нисдэг онгоц, харайдаг сармагчин, гүйдэг чийчаан зэрэг хүүхдийн тоглоом олон харагдав. «Чамд эмэгтэй хүний дээл хүүхдийн тоглоом ямар хэрэгтэй юм бэ?» гэж гайхан асуусанд: «Та амьдрал мэдэхгүй байна>> гэж шоглож хэлэв. Хоёул гарч мотоциклд суух үед Дормэд намхан дуугаар: «Миний салсан эхнэр хувцсаа аваачаагүй байгаа юм» гээд «Чөтгөр шинжлэх бригад урагшаа давшаад» гэж чангаар хэлэв. Би «Дуугүй байгаач чөтгөр шалгах гэж явна гэж хүн мэдвэл дэмий юм болно. Ялангуяа чөтгөр мэдвэл зугтаачихна гэж тоглож хэлэв. Үнэндээ бид хоёр ямар нэгэн чөтгөртэй дайралдана гэж итгэхгүй байлаа. Чөтгөр шалгах гэдэг маань зугаалахын шалтаг болж байна.
Бензин түгээх газарт очиж жаахан бензин аваад явах гэтэл нэг өндөрлөг биетэй хар хүн тэнд явж байна. Тэр хүн бидэнтэй Мэндлээд Дормэдэд хэлж байна: – «Чи хүүхдийн больницод очиж нөгөө муу хүүгээ нэг эргээч. Өвчтэй байгааг нь мэдсээр байгаад хагас жил болоход нэг ч эргэхгүй яасан хүн вэ? Чиний төрсөн үр шүү дээ. Эргэж очоод толгойг нь илээд магнай дээр нь нэг үнсээд л, миний хүү хурдан эдгээрэй гэж хэлээд гарчихад чамаас юу ч хорохгүй. Тэр муу өнчин хүүд хэчнээн аятайхан байх вэ? Эхийг нь чи дунд…» гээд цааш нь хэлэх гэтэл, Дормэд түүний үгийг тасалж Банзар гуай би Да багшийг хүргэх гэж яарч явна. «Орой хоёул уулзаж ярья» гэж хэлээд мотороо түжигнүүлж эхэллээ. Тэгэхэд Банзар надаас дэмжлэг горьдсон мэт хараад намайг их яарахгүй байна гэж мэдмэгц хэллээ: «Чи байз, миний үгийг дуул. Эхийг нь чи жирэмсэн болгож дунд сургуулиас гаргалаа. Хөөрхий тэр дүү минь төрөхөөс болж өнгөрлөө. Оршуулах өдөр чи ямар сайхан үг хэлж байлаа. Тэгээд ганц үлдсэн өнчин нялх үрийг нь нэг эргэж үзсэнгүй чи хаялаа. Би түүнийг өсгөж өндийлгөж байна. Чи хүний урамд түүнд гурван төгрөгийн чихэр авч өгсөн үү? Үгүй шүү дээ. Тэр ч яах вэ. Би манаачийн ажилтай ядуу хүн боловч чамаас мөнгө горьдохгүй. Тэр өнчин хүү эцэгтэй гэдгээ мэддэг. Чиний манайд хаясан уранхай галстукийг үргэлж хадгалж явдаг. Чи тэгэхэд өвчтэй байхад нь эргэхгүй юм» гээд нулимсаа арчив. Цааш нь олон үг хэлэх гэтэл Дормэд мотоциклоо орхиод Банзарыг аятайхан хөтөлж надаас холдуулаад олон сайхан үг хэлж байгаа бололтой өврөөсөө хэдэн төгрөг авч өгч байх шиг байлаа. Ингэж ая засаж Банзарыг орхиод түүнийг базаахгүй хүн юм уу? гэж би бодоод харсан тэр жаахан мушилзаж инээгээд хавхнаас мултарсан үнэг шиг нүдээ жийтайлгаад давхиж гарлаа.
Дормэд замдаа над биеэ зөвтгөх чиглэлтэй үг ярьж эхэллээ. «Банзарыг та таних уу? Нойтон хамуу шиг хэцүү хүн шүү» гэв. «Ер нь чиний базаахгүй явдал цухуйж байх шив дээ гэж хэлтэл Дормэд миний сэтгэгдлийг хувиргах санаатай юм ярьж байна: <<Та дуулж бай. Энэ ч их учиртай юм. Би ер нь их азгүй хүн. Мөрөөрөө явж байгаад нэг юманд өртчих юм. Миний нэг найз байлаа одоо ч бий. Тэр бид хоёр хамт ажиллаж байлаа. Тэгээд хийхийг тэр хийгээд хилэнцийг нь би хүлээсэн юм» гэв. <<Чи огт оролцоогүй юм бол Банзар чамд яагаад тулгаад байгаа юм?>> гэж би асуулаа. «Эд нар нарийн учрыг мэдэхгүй. Нарийн учрыг яривал бий. Нэгд, тэр хөөрхий бүсгүй нас барчихсан юм. Хоёрт, найзынхаа нэрийг хайрлах юм. Гуравт, над бас буруу байгаа юм. Чөтгөр үзэгдэхгүй бол би сайхан ярьж өгнө гээд аятайхан инээж явлаа. Жаахан явж байгаад над хэлэв: «Танай Матар сэтгүүлд дутагдал гаргасан хүнийг ясыг нь хавтайтал шүүмжлэх юм. Мөн уран үгээр сайхан шүүмжлэх юмаа» гэв. «Танай Матар сэтгүүл гэдэг нь юу вэ? Би Матрын эрхлэгчээс хэдийн халагдсан шүү дээ» гэж намайг хэлэхэд: «Өө, тийм үү» гээд түүний урам нь нэг л хугарах шиг болоод явчхав. Тэгээд явж байтал Улиастайн адагт хүрээд мотоцикл маань таг унтарчихлаа. Хоёул оролдож бүр ядарчихлаа. Одоо яах вэ? Явган түрээд буцаад явлаа.
Бид хоёр мотоциклоо түрсээр нэг том хашааны үүдээр өнгөрөх гэтэл хуучин танил механик Дугар гаднаа зогсож байна. Энэ мотоциклийн моторыг үзээд өгөөч гэж би гуйлаа. «За» гээд Дугар мотоциклын дэргэд очоод ⟪Аа, та хоёр явж байгаа юм уу?» гэлээ. Дугар, бид хоёуланг сайн таних юм байжээ. Дугар, Дормэд хоёр мотоциклоор оролдож байх завсар би тэдний гэрт ороод цай ууж байлаа. Дугар ямар нэгэн багаж авах гэж гэртээ орж ирээд: «Та хоёр Гачууртай орох гэж гарсан уу? Та ямар өөдгүй амьтантай нөхөрлөдөг юм бэ? Энэ чинь хүн шиг юм биш шүү дээ» гэхэд: «Аа тийм үү?» гэлээ. «Та Гачууртай орох хэрэгтэй юм бол надтай сайн өдөр яв» гэж байна. «Би нэг орой яваад маргааш өглөө нь буцаж ирвэл зүгээр юмсан» гэв. «Тэгж болно» гэж Дугар хэлэв. Бид хоёр хамт явахаар хэлэлцэж бараг тохирч байтал гаднаас Дормэд намайг дуудаж <<Би явъя даа, мотоциклоо хөтлөөд явъя. Та автобусанд суугаад буцаарай. Би маргааш мотоциклоо засчхаад танайхаар очъё» гээд нэг л яарсан байдалтай мотоциклоо хөтлөөд хөдлөв.
<<Энэ чинь тантай мотороо засахгүй яагаад ингэж яарав?» гэж би гадаа гарч ирсэн Дугарт хэллээ. «Дугар Даримааг харчхаад яарч зугтааж байгаа нь тэр>> гэв. Даримаа гэж тийм хэцүү хүн айлгадаг хүүхэн байдаг юм уу» гэж би гайхаж асуувал: <<Айлгах юу байх вэ хөөрхий амьтан. Дормэдийн эхнэр байсан юм>> гэв. Би бүр гайхаж: «Дормэд чинь хэчнээн эхнэр сольж амжсан хүн бэ?» гэлээ. Дугар хуруугаа дарж жаахан бодоод «Эхнэр болгож байсан нь таваас дээш байх. Эргүүлж тойруулж байсан нь таван тав хорин таваас дээш байх» гээд инээв. Учир мэдэхгүй гэнэн охидыг гэнэдүүлж оосорлодог сайн уургачин байгаа. <<Урьд нь багш байсан юм. Багшаасаа ч хөөгдсөн» гээд бандан дээр намайг бас урьж суулгаад дуугаа нам болгож яриагаа үргэлжлүүлэн: «Энэ Даримаа дунд сургуулийн онц сурлагатны нэг, чухам шинэ цэцэг шиг хөөрхөн хүүхэд байлаа. Дормэд эдний сургуулийн багш байгаад онц сурлагатай, урлагийн авьяастай энэ тэр гэж магтаад өвөр дээрээ суулгаад өхөөрддөг байсан. Тэр сургуулийн машин тэргийг засаж өгдөг, сургуулиар орж гардаг байлаа. Тэгж байтал өнөөх туранхай жаахан Даримаа гэнэт өсөж, хацар нь улайж бүртийгээд ирлээ. Жирэмсэн болжээ. Тэгэхлээр Дормэд Даримааг сургуулиас гаргаад техникумд орууллаа. Хүүхэд нь гарлаа. Дормэд нэг хоёр жил эргэж тойроод овоо л байсан. Хоёр хүүхэдтэй боллоо. Нэг хүүхэд дутуу гаргалаа. Дормэд уйдсан юм биз, үзэгдэхээ больсон. Хорин хэд хүрэхээр нь хүүхнийг хөгширлөө гээд хаядаг гэж хүн ярьдаг юм. Үнэн ч байхаа. Энэ хоёрын дундаас гарсан хүү одоо гайгүй сайн хулгайч болоод хөдөлмөрийн сургуульд байгаа. Нөгөө бүсгүйг Даримаагийн эгч өргөж авсан. Тэр хөдөлмөрийн сургуульд байгаа хүүгээ Дормэд нэг ч эргэж очоогүй, ердөө анхаардаггүй гэдэг юм. Даримаа Дормэдэд орхигдоод хоёр ч хар хүн сольчихов уу даа. Нэг л их гунигтай ганц бие хүүхэн байдаг юм гэж ярив.
Тэгээд бид хоёр Даримаагийнд орлоо. Жаахан дөрвөн ханатай гэрт нэг хижээл хүүхэн сууж байна. Үрчийсэн нүүртэй, бууралтсан үстэй, бөгцийсөн нуруутай хүүхэн байна. «Өнөөх Даримаа нь эзгүй байна» гэж би бодлоо. Дугар намайг тэр хүүхэнд танилцуулж өглөө. Гэвч түүний нэрийг над хэлсэнгүй. Бид хоёрт цай идээ өглөө. Түүний үг хэлэхэд таарамж муутай хиймэл шүд нь ховхолзоно. Биднийг аяга цай уух зуур тэр хүүхэн хоёр удаа санаа алдав. Дугар ам нээж бидний тухай ярьж эхэллээ. «Гачууртай орох гэж яваад мотоциклоо эвдчихээд буцаад иржээ» гэв. Тэгэхэд тэр хүүхэн асуув: «Таны нөгөө нөхөр явчих шив дээ. Дормэд» гэхтэй зэрэг хүүхний царай барсхийгээд явчхав. Би Даримаа нь энэ хүүхэн байна гэж сая мэдээд дөнгөж гуч хүрч байгаа энэ залуухан хүүхэн ийм хөгшин болчих гэж гайхав. Миний зүрхэн дээр бүдүүн хар чулуу ойчих шиг боллоо. Би аягатай цайгаа алдчих шахлаа.
Энэ хүүхнийг Дормэд бага насанд нь тамлаад ийм болгожээ. Дормэдтэй хамт зугаалж байснаа бодоод гэмшиж эхэллээ. Энэ зовсон амьтны сэтгэлийг нэг минут ч гэсэн сэргээе гэж бодоод би хүүдийгээ уудалж шил архи, лаазтай мах, талх гаргаж явган ширээн дээр тавив. Даримаа баярласан бололтой пүнтүүзтэй хоол хийлээ. Дугарын эхнэр хувин айраг аваад ирлээ. Тэгээд бид жаахан наргиж найрлах юм болж байна. Гэвч бодох санаа, ярих үг бол баяр цэнгэлийн тухай биш гаслан гомдлын тухай байлаа. Энэ хүнд л чи юмаа ярь гэж Дугар, Даримаад зөвлөгөө өгч байна. Зохиолч хүн хүний амьдралыг мэдэх хэрэгтэй гээд намайг харж байна. Даримаа, Дугар бид хоёроос дутахгүй хэдэн хундага балгачихлаа. Нүднээс нь нулимс бөмбөрч байна. Даримаа жаахан халамцаад бидэнд амьдралаа ярилаа. Дормэдийн тухай ч ярилаа.
Би сургуулийн хүүхэд байлаа. Талийгаач эх маань гар үйлдвэрт хувцас оёдог байлаа. Би сургуульд онц сурагч нэртэй байсан. Олон сайхан багш нар бидэнд ном зааж байлаа. Бурханыг чөтгөр дагадаг гэдэг шиг, тэр олон сайхан багш нарын дотор нэг чөтгөр байсан. Тэр химид сайн гэж магтаж гэрээр нэмэгдэл хичээл заадаг байлаа. Хичээл заах нь сүүлдээ би замаа алдчихсан юм гээд Даримаа ихэр татан уйлав. <<Дормэд яах вэ? өөдгүй амьтан байжээ. Түүнээс хойш халамжтай хань олж болсонгүй юу?» гэхэд Даримаа: «Бололгүй яах юм муу хүн байгаа боловч сайн хүн олон байна. Би Дормэдээс хойш хоёр удаа ханьтай болсон. Хоёул сайн хүн байсан. Нэг нь надаас салсан боловч муу хүүгийн минь эргэж тойрч байдаг» гээд санаа алдав. Сайн нөхөр байлаа ч гэсэн бас хаяад байж дээ» гэж би асуусан байдлаар түүнийг харав. «Тэр хоёр нөхөрт буруу ч байхгүй муу явдал ч байсангүй. Муу юм надад л бий» гээд Даримаа бас уйлав.
Дугарын эхнэр түүнийг аргадаж нулимсыг арчаад <<Даримаад ч буруу юм байхгүй салсан шалтгаанаа ярих нь хэцүү байгаа юм. Бүсгүй хүний зовлон их гээд битгий асуу гэсэн байдлаар намайг харж нүдээ ирмэв. Тэгэхлээр: «Зовлон тохиолдовч түүнийг ялах хэрэгтэй, өвчин бол эдгээх эмч байна, халамжтай нөхөд байна» гэх зэргээр хэлтэл Даримаа түүний үгийг тасалж, <<Би өнгөрсөн хүн, би дүүрсэн хүн» гэлээ. «Гуч хүрэлгүй өнгөрсөн гэж яаж байх вэ? гэж би хэлэв. Даримаа тэгэхэд: «Би Дормэдэд гишгэгдэж няцарсан хорхой, эрэмдэг болсон хүн, хүний дүрстэй хоосон сүг» гэв. Дугар: <<Ингэж гутаж гуньж яаж болох вэ? Биеэ барь залуу хүн шүү дээ чи» гэв. Даримаа санаа алдан, <Жаргалтай сайхан цагт төрөөд жаргал эдэлж чадаагүй миний хохь» гэв. Дугар бас түүний сэтгэлийг засах санаатай: «Салах сарних ч яах вэ байдаг. Нэг хоёр хүнээс саллаа гээд ингэж гуньж гутаж яаж болох нас залуу байна. Юу айсуй вэ? Хүү айсуй гэдэг юм шүү дээ. Даримаа шийдвэртэйгээр: «Би эрэмдэг хүн, эрэмдэг болсноо эмнэлгийн ном уншиж мэдсэн, хоёр нөхөртэй суугаад мэдсэн гээд хундаганыхаа үлдэгдлийг уучхаад би хүнд хань болж чадахгүй эрэмдэг болсон юм гээд уйлж Дугарын эхнэрийг түшив. Түүний гашуудал намжих зуур Дугар бид хоёр ээлжээр сургамжийн үгийг хэлсээр байв.
Бид нар мэдрэлийн сайн доктор эмэгтэйчүүдийн сайн эмч нарт үзүүлбэл танд ямар өвчин байдаг бол түүнийг дор нь арилгана гээд докторуудын нэрийг цохож ярилцав. Тэгж ярилцсаар бид нэг сайн таньдаг эмчдээ хуудас нээж өглөө. Дугар Даримааг дагуулж тэр хүнд очихоор боллоо. Даримаагийн сэтгэлд нэг зурвас найдвар орсон шиг боллоо. Орой ч болчихлоо. Маргааш Дугарт утасдаж зүүн хойш явах эсэхээ хэлэлцэж тохироод би тэднийхээс гарч автобусанд суугаад явлаа. Сайн багш нарын дотор нэг чөтгөр байсан гэж Даримаагийн хэлсэн үг чихэнд үргэлж сонсогдсоор байлаа. Дормэд хэдэн хүний амьдралыг хорложээ. Цаашдаа бас хэдэн хүний амьдралыг хорлох болно гэж би бодож байлаа. Тэгж бодсоор гэнэт ухаанд минь гэрэл тусах шиг бол нэг асуулт тов тодорхой болж ирлээ. Би ер нь солио өвчтэй хүн гэж шийдлээ
Бодитой байгаа амьд чөтгөрийг дагуулаад бодьгүй хоосон чөтгөрийг шалгах гэж явсан хүн байна шүү дээ. Чөтгөр гэж хээр хөдөө гал ноцоож хангинаж жингэнэж, зарим өвгөд хөгшдийг айлгаж явдаг юм бол байхгүй, санааны хий хоосон зүйл. Харин ёстой чөтгөр бол бидний дунд амьдарч бидний амьдралыг хорлож явдаг муу санаатай бузар явдалтай хүмүүс мөн. Шөнө Дормэдийн тамхи татаж байхыг би харсан шүү дээ. Түүний тамхины гал чөтгөрийн гал мөн. Түүний үг чөтгөрийн үг, түүний инээд чөтгөрийн инээд, би чөтгөрийг нэгэнт үзсэн байна шүү дээ. Нэг бодоход, би чөтгөр шалгах гэж явсан хэрэг маань бүтэж ёстой биелсэн чөтгөрийг шалгаж ирсэн байна. Нэгэнт хэрэг бүтсэн хойно Гачууртай орохоо ч болилоо.
Би Гачууртай ороогүй боловч Мандах өвгөний айсан шалтгаан мэдэгдлээ. Зоотехникч Гачууртайн Өл овооны чөтгөрийн тухай над ярьж өглөө. Гачууртайн Өл овоон дээр чөтгөр байдаг гэх тэндхийн хүмүүс айж ширвээтээд байжээ. Тэр нэг шөнө Мандах Улаанбаатараас мордоод Гачууртайн Өл овооны дэргэд хүрэх үед цаанаас нь хоньчин өвгөн Балдан бор морио унаад Улиастай орох гэж явж байгаад хоёул Өл овооны дэргэд дайралджээ. Хоёр биеэ таньсангүй. Харин Мандахад Балдан чөтгөр болж, Балданд Мандах чөтгөр болж харагдсан гэнэ. Ингээд Балдан айгаад буцаад давхиж, Мандах ч айгаад буцаад давхисан гэнэ. Ийм хөгийн явдал болсон байна. Энэ тухай радиогоор нэвтрүүлсэн зүйл бий гэнэ. Жолооч Ойдовын тухай бол тэр хань нөхрөөсөө хагацаад уйтгар гунигтай жаахан согтуу явж байгаад машинаа ганганд суулгасан хэрэг байжээ.
Даримаа биеэ эмнүүлж засраад техникумдаа дахин очсон гэж Дугараас сонсов. Дормэд мотоциклоор давхин хотод гөрөөлсөөр явна. Түүний ном хэвлэгдээд хэнд ч хэрэггүй, номын худалдааны дэлгүүрийн зайг эзэлсээр хэвтэж байна. Дормэд хүний дотор чөтгөр болсоор явахад түүний зохиол нь номын дотор новш болсоор хэвтэж байна.
1964 он
