Би бага байхдаа нэг зун Өлзийт уулын өвөрт нутаглаж байгаа нагац ахындаа эхийн хамт айлчилж очив. Өдрийн халуун буурч, нар баруун тийш тонгойж байв. Нагац ах, авгай хоёр, манай ээж гурвуул гэрийн сүүдэрт суугаад цай ууж, хууч хөөрч байв. Бид хэдэн хүүхэд мөн гэрийн дэргэд чулуугаар гэр бариад тоглож байв. Орчин тойрон чив чимээгүй, намуухан сэрүүн үдэш ойртож байв.
Нагацын авгай гэнэт яаралтай босож гэртээ ороод хувин дүүрэн сүүтэй цайг бас нэг тавагтай цагаан идээний хамтаар барин гарч ирлээ. Энэ цай идээгээр яах нь юм бол доо гэж бодож байтал хазаар ногт, чөдөр тушаа ч үгүй тарган хээр морь гэрийн дэргэд хүрч ирээд тэр авгайд шууд хүрч очив. Авгай тэр моринд хувинтай цайгаа уулгаж, тавагтай идээгээ ам хүргүүлэв. Тэр морины гэдсээр эмээлийн олмын ороор олойртож цагаан үс ургасныг үзвэл хээр морь урьд хатуу эдлэгдэж байсан бололтой боловч, одоо тун тарган, хур хүчтэй байхыг үзвэл хэдэн жил хүнд огт эдлэгдээгүй бололтой. Бас түүний урт дэлээс олон өнгийн хив торго намиртал зүүснийг үзвэл ямар нэг тэнгэр сахиусанд сэтэрлэсэн морь байна.
Нагацын эхнэр тэр мориныхоо цааш явахад “Өлзийтийн хээр морь өлзийгөө хайрла” гэж хэлээд хойноос нь ааруул идээ цацаж байна. Хээр морь Өлзийт уулын зүг өвс татлан идсээр явчив.
Энэ юун морь болохыг асуувал энэ морины тухай нэг домогт явдлыг нагацын авгай надад ярьж өгөв. Энэ домгийг хавь ойрын хүмүүс итгэдэг бөгөөд үнэн болсон хэрэг байжээ. Тэр авгайн ярьсныг сэтгэлдээ тогтоосны хэрээр одоо гаргаж хэлье.
“Өлзийтийн хээр гэдэг энэ морь, их номхон боловч түүнийг хавь ойрын хүмүүс нэг ч барьж унадаггүй учир нь, энэ морь бол Өлзийт уулын эзний унадаг морь гэдэг юм. Чухамдаа уулын эзнийг хээр морио унаад явж байхыг үзсэн хүнгүй боловч түүнийг уулын эзний морь гэж итгэх нэг шалтгаан гарсан юм” гэнэ.
Манай энд Цагаан -Очир гэж нэг хүн байсан юм. Түүний үр хүүхэд одоо ч хүртэл бий. Очир хав хар царайтай учраас нутгийн хүн хоч нэр өгч Цагаан-Очир гэж нэрлэжээ. Цагаан -Очир нэлээд олон адуутай боловч, түүний хамгийн хайртай нэг хурдан хээр морь байсан тэр нь одоо саяын ирдэг хээр морь шүү.
Цагаан-Очир олон адуутай учраас олон жил дараалан Өлзийт уулын дэргэд өртөөний алба хийж байжээ. Тэгээд түүний хээр морь энд их нутагшиж, Өлзийт уулын орчим ямагт бэлчээрлэж заншив. Сурсан заншлыг сураар оосорловч дийлдэхгүй гэдэг үг бий шүү. Адгуус амьтан нь гэсэн нэг газар нутагшиж заншвал түүндээ заавал эргэх болдог юм. Энэ хээр морь өвс бэлчээр сайн бол Өлзийт уулнаас огт холддогүй, адуун сүргийг хайхрахгүй, ганцаар бэлчээрлэн явдаг болжээ. Хааяа бэлчээр муудаж зуд болбол хээр морь айлын адуутай нийлж холын бэлчээрт гардаг. Тэгвэл хол газраас Өлзийт уулын бараа харагдах өндөр газрыг олж өглөө бүр Өлзийт уулаа харж нүдний нулимсыг унагааж байдаг болсон юм гэнэ билээ. Өлзийт уул өндөр биш боловч энэ тал нутагт хэдэн өртөө хол газраас ч сүүмэлзэн харагдана. Зуд өнгөрч цаг дулаармагц хээр морь ижлээ орхиж хамгаас түрүүнд Өлзийт ууландаа хүрч ирдэг юм.
Хээр морийг хүн унаад хол газар аваачаад тавьчихад нутагтаа давхиад ирдэг байжээ. Урьд Цагаан-Очирыг өртөө хийж байхад ачаа юмгүй ганц элч ирвэл Цагаан-Очир хээр морио унуулаад элчийг улаачгүй ганцаарангий нь явуулдаг байжээ. Элч хээр морийг зэргэлдээ өртөөнд очоод суллан тавимагц ухаант хээр морь гэдрэг өөрөө буцаж ирдэг билээ. Энэ бол Цагаан-Очирт ашигтай учраас эзэн нь хээр морио улам хайрлах болжээ.
Нэг их шуурга болоход Цагаан -Очирын хамаг адуу уруудан явчихжээ. Адууг эргүүлэхээр хэдэн хүнийг хэдэн хоног явуулж арай гэж дутуу хагас олж ирсэн юм гэнэ билээ. Тэгэхэд хээр морь ч эрэл сурал гаргалгүйгээр нэг азарга адууг дагуулан шуурга өнгөрсний нөгөөдөр нутагтаа буцаж иржээ. Энэ бол яаруу түргэн элч нарыг явгадуулахгүй, албыг хурдан залгамжлахад их тус болов. Хэдэн жил өнгөрсний хойно Цагаан-Очир өртөөнөөс халагдаж өөр тийш нүүв. Гэтэл хээр морь ижлээ дагаж явахгүй, Өлзийт ууландаа үлдэв. Цагаан-Очир ганц морио дагаж Өлзийт уулын ойр нутаглах аргагүй байсан ба өртөөний шинэ хүмүүс олон малтай баялаг Очирынхыг өртөөний тайт нутаг бэлчээрт нутаглуулахгүй хөөдөг байжээ. Ийм учраас Цагаан-Очир хэдийгээр хээр мориндоо хайртай боловч түүнийг шинэ өртөөний хүмүүст худалдъя гэвэл өртөөчин Очирыг боогдуулж хээр морийг хямдаар авахыг оролджээ. Тэгэхлээр Очир хээр морио өртөөчинд худалдсангүй. Бас хавь ойрын хүмүүс хээр морины заншлыг мэдэх учраас худалдаж авахгүй байв. Тэгээд Очир хээр морийг худалдаж авах хүнийг эрж байтал Өлзийт уулын наадам болов. Тэр наадамд холын хошуунаас нэг бөх ирж барилдав. Тэр бөх ирэх замдаа мориныхоо хөлийг доголгосон тул унаж буцах морийг эрж байв. Очир түүнтэй тохиолдож сая түүнд хээр морио зохих үнээр худалдав. Тэр бөх хээр морины заншлыг мэдэхгүй, морины тарган сайнд бахдаж овоо ч үнэ өгсөн гэнэ билээ.