Холч морь
Зэ лам гурван эрдэнэ, дээд их богдос ба номын их сахиусанд залбирч мөргөмүй.
Ямар санаа шүтсэн нь, буянт үйлс гүйцээд бүгдээр цуглаж баяр цэнгэл үйлдвэй.
Олон агтын дотор шинж төгс морь нь засаал нь гүйцээд уралдахын цагт, олон агтын тоос манарч харагдаад олон хүүхдийн дуун жирхэрч сонстном. Газар хол сунахуйд, улам урьд морийг гүйцэн гүйцэн гарсаар, тэргүүлж айсуу л. Олон авын дундаас оногдолгүй гараад, ой дунд зохирсон бугын гүйдэл адил. Хоёр чих хатгав, тасын сод адил, тогос шувуу янзтай үзэсгэлэн хөөрхий. Эе бага насанд эрдэм эс суравч, олон мэргэдийн гэгээнд учирч мөргөвэй. Бага наснаа бодлого өдий нас хүртэл, улам улам бүтсээр сэтгэл ханаж гүйцвэй. Чин сүжигт номун хан Норовшаравын зохиосон Холч морь хэмээх дууны үг.
Гадаад их далай
Зэ гадаад их далай, лусын хаадын оронд хүслийг хангагч чандмань эрдэнэ.
Амьтнаа тусад хотол төгссөн хан хөвгүүн тэр бээр асрахуй хүчээр авч тэр богд нар өглөгийг түгээвэй. Эртний маш сайхан ерөөлийн хүчээр хааны орд харш дэлгэр их Бээжинд саадгүй хүрээд дээд Очирдарь ламдаа учраад хүссэн номуудыг ханатал сонсвой. Бодисадва л, тунгалаг огторгуйд үүлний дотор хүрхрэхүй дуут олон луун дуунаар тачигнан донгодон сайхан хурын ус асгартал ороод дэлхийн үр жимс арвижин дэлгэрээд боловсон болмуй. Амьтнаа тусад дээд их богд нар, хувь лугаа төгссөн амьтны оронд элдэв зүйлээр хувилаад, дээд номын хурыг маш сайтар буулган жаргалант үрс нь боловсон болмуй. Ачит богд нар зуны цагийн дэлхий, өнгө сайхан болоод олон өнгийн цэцгүүд үелж ургаад, найгалзаж хийснэ. Тунгалаг нуурт элдэв зүйлийн шувуу, сонсохуйяа зохимжтой яруу дуун гаргаад сэтгэлийг сэргээлээ. Хааны их төр маш бат болоод олон иргэн ард бээр зохилдож зудгүй энх
сайхан болоод дээд ном буян хичээж үйлдэн хамтад номуудыг үргэлжид сонсон хүсэхүй мэт л. Эе, намар болохуйд өвс мод шарлаад ирсэн шувуу бүгд мөнх бусыг дуртган, ганганасаар харимуй. Сайхан элдэв цэцэг хувирч унамуй. Сэрүүн хүйтэн салхи бээр үргэлжид салхилаад гуних мэт л. Сайхан идэр залуу нас бээр өтлөөд өнгө сайхан царай нь атирч өнгөгүй, маш муухай болоод сайхан хар үс хөх цагаан болмуй. Жигдэлж ургасан шүд бээр унамуй. Эрхгүй нөгчмүй. Энэхүү бие бээр мөнх үгүйн тулд эрдэнэт бодь сэтгэлийг үүсгэн хичээж оюуныг сүндлэн бусдын тусад чуулганыг хураан үзэгдэхүүн бүгд үнэнгүй хоосон номын чанар л. Бурханы шажин бээр арван зүгт дэлгэрээд шашныг баригчдын өлмийн лянхуа батдан үйлс дэлгэр болтугай. Төрөл тутамд лам юугаан баясган эх хамаг амьтан бурхан болох болтугай. Хүсэл тэр буй.
[Чин сүжигт номын хааны хоёрдугаар дүр] тавин хоёр сүүдэр дээр Бээжинд заларч урьд шүтсэн далай ламын хамбо Галсанравжаа танаас олон зүйлийн ван жанан сонсож тэндээс ордосын ван Жамъяндоржийн ордон дээр залрахын замд, Дайдун хотын дундуур заларч явсны нэгэн этгээдэд, нэгэн хятад хүн хуур хуурдаж дуулан суухын аялгад нийлүүлэн гадаад их далай хэмээх үүнийг шүлэглэжээ.
Тэнгэрийн дуртгал
Гучин гурван тэнгэрийн дотор нь хурмаст илхэн. Олон хүний дотор чи минь хэтэрхий билээ л. Одны дотор дэлгэрсэн саран маш илхэн билээ л. Халх долоон хошуунд их төрийн туг минь билээ л. Түмэн жилд дуурьсагч сайхан алдар хотолд түгээмэл. Алдаршсан чамайгаа санаж л маш эмгэнэнэм асрахуйяа эеэр бүгд тэгш сайхан хайрлан бүхний дурыг авсан хүний чандмань билээ л. Яралзсан зангаар мишээж эрвэлзэн хараад цэцэн сайхан зарлигаар сэтгэл ханатал сургадаг билээ л.
Хайрладаг хайрыг чинь санахул, сэтгэл тэсэн ядвай. Тэнгэрсийн оронд ахай минь мэлмэрч суулаа. Шадар агч бүхнээ асарч, тэгш сайхан жаргуулаад хол агч бүхэнд туслагч бодисадва мэт л. Олон хүн бүгд нөгчихүйдээ буурдаг байтал буян төгс чи минь харин сайхан үзэсгэлэн болбой л. Номын чанар болсон ахай минь бодь хутгийг олоод ямар сэтгэл таалал огоот төгсөхүй болтугай. Ойр бие болсон үр чинь таны таалал гүйцээд бас дахин төрж өнө бат дэлгэрэх болтугай.
Эрдэнэ галбарваасан мод
Зэ эрдэнэ галбарваасан модонд Эсрүүн Хурмаст тэнгэрийн хүүхэд эргэж одоо болохын цагт элдвээр эрхэлж наадвай. Ганхаж мишээж байхад хэлбэрэн агсаар эндүүрэх мэт адил. Урьдын Галбингын хүүхэд өндгөн дотроо байхад уянгатай яруу дуугаа гаргаж улс чагналцах янзтай. Залуу хорь эрхэм настай. Заяаны завсаргүй янаг. Дундад агаараа байхад дүүрэн навчит чимэг лянхуа ба өндөр уулан дээр гарахад өөрийн нутаг тал илхэн. Өнөд нягталж санахад өөрийн заяа буян илхэн.
Эрдэмт сайн лам юугаан дэргэд, салалгүй сууж энх жаргалант оронд элдвээр энх сайхан жаргая.
Чин сүжигт Номун хааны гуравдугаар дүр (?) хорин сүүдэр дээр нэгэн шөнийн зүүдэнд гэгээнтэн өөрөө тэнгэрийн оронд хурмаст тэнгэрийн охин лүгээ янаг болж хамтаар сууж байгаад тэр охиндоо хэлсэн нь: “Бид хоёр дээд эцгийн сахиуснаас Гашиб бурханы шарилыг залж тахихыг хүсмүй” хэмээсэнд охин нь явж бяцхан түдгэлзэж байгаад тэр бурханы шарилаас гагцхан шүд залж ирвэй. “Үүнийг чи тахитугай” хэмээн өгснийг авч ихэд баярлан, нэгэн өндөр уулан дээр гарч харваас өөрийн нутаг харагдахыг үзэж харъя хэмээн сэтгэсэн сацуу нойрноос сэргээд харваас баруун гараа чанга атгаж байхыг нээж үзвээс, дун мэт маш цагаан пэлдэн адил гайхамшигт нэгэн их шүд буйг үзээд маш баясан тэр чухаг шүтээнээ лагшин дээр залж лам гурван эрдэнэ ба хан хурмастад сүсэг төрж залбирсан ёсоор сэтгэл ханаж баймуй хэмээгээд эрдэнийн галбарваасан мод хэмээх үүнийг шүлэглэжээ.
Тайлбар
Энэхүү гурван дууны шүлгийг Монгол улсын номын санд 895.4 Г˗871 тэмдэгтэй байгаа “Гүр дууны бичиг” хэмээх бичмэл номоос хуулан авав. Тус дууны бичгийн оршлын үгнээс иш татваас, “Монгол оронд анх хувилсан номун хан Норовшаравын гэгээнтний зохиолоос эхлэн хоёрдугаар, гуравдугаар хувилгаан дүрүүдийн зохиосон гүр хөгжим нийлж жаран дөрөв болохын ялгалуудын ижил салахыг бичсэний дараа, бус хэдэн дуу хамт бичвэй” хэмээсэн ба “Дөчин анги ая төгөлдөр, далан долоон гүр дуунаар баясгалант тэнгэрийн жаргал үүсгэх номун хөгжмийг илэрхий тодорхойлсон бөлгөө” хэмээжээ. Тус дэвтэрт байгаа дал гаруй дуу бүрийн эцэст чин сүжигт ламын аль дүр хэдэн настай байхдаа юуны учир тэр дууг зохиосныг зааж бичсэн баймуй. Мөн дууг арван чавхдаст ятгаар аялах аргыг тодорхойлон зурж үзүүлсэн баймуй. Уг дууны үг аялгууг Чин сүжигт Номун ханы гурван дүр зохиосон ба түүнийг зурж үзүүлсэн энэ дэвтрийг Монгол ард улсын
Өвөрхангай аймгийн алдартай хуурч Додгүй бичсэн гэж хэлний мэргэжилтэн Цэвэл хэлж баймуй. Харин хуурч Додгүй энэ зургийг өөрөө зохиосон буюу өөр номоос хуулж авсныг Цэвэл мэдэхгүй баймуй. Додгүй хуурч 1936 онд нас барсан хэмээмүй. Мөн дууны дэвтрийн эцэст хятад хөгжмийн онолыг үндэслэн бичсэн сонирхолтой төгсгөлийн үг баймуй.
Мөн дэвтрийн дотор байгаа зарим дууны үгийг халхын Зава Дамдин гавж төвд хэлэнд орчуулсан нь түүний зохиолын “Торов нацаг” буюу элдэв зүйлийн бүлэгт баймуй. Тийнхүү орчуулсан тухай төвд хэлээр Зава Дамдины бичсэн нь “Чин сүжигт Номун ханы тавдугаар хувилгаан бээр, Чин сүжигт Номун ханы хоёрдугаар дүр Дандарванчугийн монгол хэлээр зохиосон элдэв дууны нэг том дэвтрийг төвд хэлэнд орчуулж өгмүү хэмээсэн ёсоор би Дара эхийн залбирал, Төвд орны шажин, Мөнх бусын дуртгал, Бурханы зохиол, Ламын ач эдгээр таван шүлгийг орчуулаад мөн ламд эх дэвтрийн хамт өгсөн” хэмээжээ. Эдгээр таван шүлэг нь дээр дурдсан гүр дууны дэвтрийн дотор баймуй. Гэвч Зава Дамдин, Чин сүжигтийн хоёрдугаар дүрийн дууны том дэвтрээс тэр таван дууг авсан гэх үүнд бидний хэрэглэсэн гүр дууны дэвтэр болбоос тавин хоёр хуудастай жижгэвтэр бөгөөд Чин сүжигтийн гурван дүрийн зохиолын эмхэтгэл мэт тул Зава Дамдины хэрэглэсэн дэвтэр нь өөр дэвтэр байсан мэт. Монгол улсын номын санд 9(517.3), 3˗305 тэмдэгтэй байгаа “Зарлигаар тогтоосон хутагт хувилгаан нарын шастир”˗ын есдүгээр дэвтэрт үзвээс Чин сүжигт Норовшарав (1701˗1768) Ордосын газраа, Хатны голд Найралт төвийн үед Шар зуу сүмийг барьж олон жил тахигдан суугаад Тэнгэрийн тэтгэсний арван зургаадугаар онд (1751) халхын газраа шилжин суусныг тэмдэглэжээ. Хоёрдугаар хувилгаан Лувсандандарванчуг (1776˗1827) Бээжинд арван удаа хааны түнлий ном уншилцсан ба гуравдугаар хувилгаан Бадамдорж (1830˗1882) шажны номд сайн суралцсан ба тавдугаар хувилгаан Цэдэнбалжир 1896 онд төрсөн зэргийг тэмдэглэжээ. Чин сүжигт Номун ханы удаа дараагийн хувилгаан нь Норовшараваас эхлэн дуу хөгжмийг зохиох сонирхох уламжлалтай байжээ. Сүүлийн хувилгаан Цэдэнбалжир манж, хятад, төвд хэдэн хэлийг мэддэг эрдэмтэй хүн байснаас гадна хорьдугаар зууны эхний үед хэдэн мянган дармал бичмэл номыг цуглуулж нэлээд баялаг номын санг байгуулсан ба Өвөр монголоос Мөнх˗Очир Сиян санг урьж ирүүлээд тусгай сургууль байгуулсан учир Богдын засгийн газраас сайшаагдаж байжээ.
Монголчууд дуулдаг дуугаа бичиж тэмдэглэсээр ирсэн үлэмжхэн уламжлалтай юм. Позднеев монгол дууны тухай номыг гаргахдаа монгол орноос дууны цоморлогийг олоод хуулж хэвлэсэн бололтой. Гурван зуу гаруй дууны үгийг багтаасан нэг сонин дэвтрийг Чойжилсүрэн багш Архангай аймгаас олж авчирсан билээ. Бас Ринчинсамбуу 1958 онд монголын баруун аймгаар явахдаа бас хэдэн зуун дууг багтаасан дууны дэвтрийг олжээ. Монголчууд дууны үгийг эмхлэн бичиж авахаар барахгүй, дууны аялгууг тэмдэглэх аргыг эрж байсан нь Ордосын эзэн хорооны Чингисийн алтан дэвтрийн аялгууны тэмдэглэл ба өмнө дурдсан гүр дууны дэвтрийн ятгын зурагтай тэмдэглэл зэргээс гэрчлэгдэж баймуй.